W drugiej połowie XVIII wieku Karl Gottfried Woide jako jeden z pierwszych badał biblijne teksty koptyjskie, szczególnie napisane w dialekcie sahidyckim. Pracując nad lekcjonarzem sahidyckim z kolekcji Huntingtona z oksfordzkiej Bodleian Library, natknął się czytania biblijne na poranek soboty wielkanocnej. Jednym urywkiem było Mt 27,1-14, drugi pochodził z Jeremiasza. Co ciekawe, był to nowy fragment, niewystępujący w kanonicznym tekście Księgi Jeremiasza, ale ze słowami bardzo zbliżonymi do tego, co przytacza Mateusz w Mt 27,9-10. Niedługo potem w koptyjskim manuskrypcie z biblioteki opactwa Saint Germain w Paryżu Woide odnalazł praktycznie taki sam kawałek tekstu [1] [2]. Treść tego krótkiego fragmentu stanowi proroctwo wygłoszone przez Jeremiasza do Paszchura, kapłana znanego z Jr 20.
Powtórnie przemówił Jeremiasz do Paschora: Kiedyś jeszcze z ojcami waszymi będziecie sprzeciwiać się prawdzie, i ze swoimi synami, którzy nadejdą po was. Oni popełnią nieprawość znaczniejszą niż wy. Albowiem dadzą cenę tego, który nie ma ceny, i zranicie tego, który leczy cierpiących na odpuszczenie grzechów. I wezmą trzydzieści srebrników, cenę za tego, którego sprzedadzą synowie Izraela. Dadzą je za pole garncarza, jak nakazał Pan. I tak będą mówić: nadejdzie na nich wyrok zatracenia na wieczność, i na synów ich, bowiem skazali krew niewinną.
Proroctwo przeciw Paszchurowi, Codex Huntingtonianus 5, Oksford
Wersja z manuskryptu z Paryża różni się nieznacznie. Nieco inna jest pisownia imienia kapłana:
ⲗⲁϥⲁϧϣⲟⲩⲣ (lafachszour) zamiast
ⲡⲁⲥⲭⲱⲣ (paskʰor, tak jak w Septuagincie: πασχωρ).
Zamiast znaczniejszą
zawiera wstrętniejszą
, zamiast cenę tego
– cenę za niego
, zamiast zranicie
– zranią
, zamiast i wezmą trzydzieści srebrników, cenę
– aby wziąć cenę
, zamiast dadzą je
– i by dać ją
.
Woide zwrócił uwagę, że choć tekst spisano po koptyjsku (czyli w języku będącym ostatnią fazą rozwoju języka starożytnych Egipcjan), to niektóre ze słów są po grecku:
ανομια (nieprawość),
τιμη (wycena, oszacowanie, cena),
βλαπτειν (krzywdzić, ranić),
κεραμευς (garncarz).
Niemal w tym samym czasie Raphael Tuki, konwertyta z wyznania koptyjskiego na katolickie, opublikował tekst zarówno wersji sahidyckiej, jak i bohairyjskiej [3]. Co szczególne, podał go bez ostatniego zdania, za to jako połączony z wersetem Jr 20,4 (występującym w wersji nieco uproszczonej):
Powtórnie rzekł Jeremiasz do Phaszura: wy ze swoimi ojcami zawsze sprzeciwiacie się prawdzie; także wasi synowie, którzy nadejdą po was, oni uczynią więcej zła niż wy. Którzy wycenią tego, którego nie wolno wyceniać: i zadadzą cierpienie temu, który uzdrawia boleści, i odpuszcza grzechy, i wezmą trzydzieści srebrników, wspaniałą cenę, którą wycenili synowie Izraela, i dadzą je za pole garncarza, jak nakazał nasz Pan.
Dlatego tak rzecze Pan: oto wydam cię na trwogę, i wszystkich przyjaciół twoich, i upadną od miecza swych nieprzyjaciół, a oczy twoje będą patrzeć, i wydam ciebie i całą Judę w ręce króla Babilonu, i uprowadzą ich, i pozabijają ich mieczem.
Proroctwo przeciw Paszchurowi wraz z następnym fragmentem, wg Tukiego
Niezależnie od niego, występowanie takiej praktyki potwierdził później Henry Tattam. Stwierdził, że proroctwo, znane dotychczas tylko z oderwanych fragmentów, napotkał w koptyjskim manuskrypcie należącym do szanownego W.Ashursta
, gdzie zostało umieszczone przed tekstem Jr 20,4, czyli włączone do tekstu kanonicznego [4]:
I przemówił Jeremiasz do Paschora: jako wy ze swoimi ojcami zawsze zwalczacie prawdę; i wasi synowie, którzy nadejdą po was, oni uczynią więcej zła niż wy. Gdyż sprzedadzą tego, za którego nie ma ceny. I udręczą tego, który leczy cierpienia, i który przebacza grzechy. Wezmą trzydzieści srebrników, cenę tego, którego oszacowano, który został oszacowany przez synów Izraela, i dadzą je za cenę pola garncarza, jak im nakazał Pan.
Mówiąc, oto wydam cię na wygnanie i wszystkich przyjaciół twoich, i upadną od miecza swych nieprzyjaciół, a oczy twoje będą na to patrzeć, i wydam ciebie i całą Judę królowi Babilonu, i uprowadzą ich w niewolę, i pozabijają ich mieczem.
Proroctwo przeciw Paszchurowi wraz z następnym fragmentem, wg Tattama
Z kolei August Dillmann badał manuskrypty etiopskie w Londynie, Oksfordzie i Paryżu i opracował obszerne wypisy z etiopskich tekstów religijnych. Wśród tekstów znajdujących się poza kanonem przyjętym w innych kościołach widnieje między innymi przepowiednia Jeremiasza wygłoszona do Paszchura [5]. W Biblii etiopskiej towarzyszy Księdze Jeremiasza w jednym zbiorze, choć nie jest włączana bezpośrednio do jej tekstu, podobnie jak towarzyszą jej inne utwory wiązane z Jeremiaszem: Księga Barucha, List Jeremiasza, Lamentacje Jeremiasza oraz Rzeczy Pominięte Jeremiasza (Paralipomena Jeremiae), czyli 4 Księga Barucha.
I tak rzekł Jeremiasz do Paschura: wy zaś przez wszystkie dni wasze sprzeciwialiście się prawdzie z ojcami waszymi i synami waszymi, którzy przychodzą po was. Oni zaś popełnią grzech bardziej potępiony niż wy: sprzedadzą tego, który nie ma ceny, i zadadzą boleść temu, który jest uzdrowicielem bolejących, i potępią tego, który jest odpuścicielem grzechu, i wezmą trzydzieści srebrników, wspaniałą zapłatę, którą wydadzą synowie Izraela, i dadzą te pieniądze za pole garncarza. Jak mi nakazał Pan, tak powiadam. I dlatego przyjdzie na nich sąd i zniszczenie na zawsze, i na ich synów po nich, bowiem swoim sądem przelali krew niewinną.
Proroctwo Jeremiasza do Paszchura w wersji etiopskiej
Wśród różnych drobnych różnic pomiędzy wersjami dwie wydają się szczególnie interesujące. W niektórych wariantach występuje wtrącone wyrażenie wspaniała zapłata
lub wspaniała cena
, niewystępujące u Mateusza, a zaczerpnięte z Za 11,13. Prócz tego, mamy przegląd różnorodnych prób poradzenia sobie z kłopotliwą końcówką Mt 27,9-10:
i dali je za pole garncarza, jak mi Pan rozkazał.
począwszy od zachowania jej w postaci występującej u Mateusza, przez pominięcie zaimka mi
, zastąpienie go przez im
, wymianę mi Pan rozkazał
na nasz Pan rozkazał
, aż po zupełnie inny podział tekstu i zrobienie z frazy jak mi Pan rozkazał
początku następnego zdania, mówiącego o czym innym.
Przytoczone proroctwo Jeremiasza do Paszchura znamy nie tylko z manuskryptów po koptyjsku i etiopsku, pochodzących z XII do XVIII wieku, ale też w wersji arabskiej [6], w kodeksie z IX wieku.
Chrześcijański charakter tego apokryfu nie ulega wątpliwości, podobnie jak jasna jest przyczyna jego powstania. Przepowiednię dla Paszchura stworzono w celu naprawienia kłopotu z przytoczonym przez Mateusza rzekomym proroctwem Jeremiasza.
[1] Karl Gottfried Woide, Von der Egyptischen Uebersetzung der Bibel [w:] Beyträge zur Beförderung theologischer und andrer wichtigen Kenntnisse, von Kielischen und auswärtigen Gelehrten, ed. J.A. Cramer, Kiel und Hamburg 1777-83, t. III (1778), s.17-18.
[2] C.G. Woide, Appendix ad editionem Novi Testamenti graeci… in qua continentur fragmenta Novi Testamenti juxta interpretationem dialecti superioris Aegypti quae thebaica vel sahidica appellatur, [ed. H.Ford.], Oxonii 1799, s.5.
[3] Raphael Tuki, Rudimenta linguae Coptae sive Aegyptiacae ad usum Collegii urbani de propaganda fide, Roma 1778, s.295-296.
[4] Henry Tattam, A Coptic version of Jeremiah XX.4 [ w:] „The Journal of Sacred Literature and Biblical Record”, nr IV, styczeń 1863.
[5] August Dillmann, Chrestomathia Aethiopica. Edita et glossario explanata…, Lipsiae 1866, s.VIII-IX.
[6] Alberto Vaccari, Le versioni arabe dei profeti [w:] Biblica, vol. 3, Roma 1922, s.420-423.
