John Lightfoot, rozważając w 1658 roku tekst Ewangelii Mateusza w świetle żydowskich źródeł, był pewien, że Mateusz napisał „Jeremiasza”, a jego rodacy bez trudu go rozumieli. Przytaczał [1] kluczowy jego zdaniem fragment Talmudu, cytowany przez średniowiecznego żydowskiego komentatora Biblii, Dawida Kimchi, w jego przedmowie do Księgi Jeremiasza:
Oto jest porządek proroków. Księga Jozuego, Sędziów, Samuela, Królów, Jeremiasza, Ezechiela, Izajasza i dwunastu. […] Ponieważ Izajasz poprzedzał w czasie Jeremiasza oraz Ezechiela, powinien być umieszczony przed nimi. Ale skoro Księga Królów kończy się zniszczeniem, a cały Jeremiasz jest o zniszczeniu, i skoro początek Ezechiela jest o zniszczeniu, a koniec o pocieszeniu, a cały Izajasz jest o pocieszeniu, połączono zniszczenie ze zniszczeniem, a pocieszenie z pocieszeniem.
Talmud Babiloński, traktat Baba Bathra folio 14b
Przypomnijmy, że w judaizmie księgi Biblii dzielono na trzy części: Prawo (pięć Ksiąg Mojżeszowych, Tora), Proroków (Newi'im) oraz pozostałe utwory, zwane zbiorczo po prostu Pismami (Ketuwim). W obecnym kanonie hebrajskim porządek ksiąg drugiej części, Proroków, jest następujący:
- Prorocy dawniejsi:
- Księga Jozuego
- Księga Sędziów
- Księgi Samuela
- Księgi Królów
- Prorocy późniejsi:
- Księga Izajasza
- Księga Jeremiasza
- Księga Ezechiela
- Dwunastu proroków mniejszych:
- Księga Ozeasza
- Księga Joela
- Księga Amosa
- Księga Abdiasza
- Księga Jonasza
- Księga Micheasza
- Księga Nahuma
- Księga Habakuka
- Księga Sofoniasza
- Księga Aggeusza
- Księga Zachariasza
- Księga Malachiasza
13 Gdy Jezus przyszedł w okolice Cezarei Filipowej, pytał swych uczniów: «Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?» 14 A oni odpowiedzieli: «Jedni za Jana Chrzciciela, inni za Eliasza, jeszcze inni za Jeremiasza albo za jednego z proroków».
Ewangelia wg Mateusza 16,14
Jednak argument jest nieprzekonujący, ponieważ z tego wersetu nie wynika bynajmniej, że uczniowie nie wskazali imiennie nikogo poza przytoczoną wprost trójką, ani że imienia Jeremiasza używano jako uogólnienia dla proroków.
Mimo tak słabych przesłanek Lightfoot twierdzi: Dlatego, kiedy Mateusz przedstawia tekst Zachariasza pod imieniem Jeremiasza, to jedynie przytacza słowa ze zbioru ksiąg proroków pod imieniem tego, który w zbiorze zajmował pierwsze miejsce
. I dodaje, że w taki sam sposób u Łukasza, kiedy Jezus mówi:
44 […] Musi się wypełnić wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach».
Ewangelia wg Łukasza 24,44
oznacza to: «w Psalmach», to jest «w księdze Hagiografów», w której na pierwszym miejscu znajduje się Księga Psalmów
. Po pierwsze, Psalmy rzeczywiście są pierwszą księgą zbioru Pism, ale… według obecnego uporządkowania. Dosłownie następne zdanie traktatu Baba Bathra po urywku cytowanym przez Lightfoota brzmi:
Porządek Pism jest taki: Rut, Księga Psalmów, Hioba, Przysłów, Koheleta, Pieśń nad Pieśniami, Lamentacje, Daniela i zwój Estery, Ezdrasza i Kronik.
Talmud Babiloński, traktat Baba Bathra 14b
Księga Psalmów znajduje się tutaj nie na pierwszym, jak argumentuje Lightfoot, ale na drugim miejscu w Pismach (tak samo w dziewięciu na szesnaście hebrajskich manuskryptów [2]). Zauważmy, że tak stwierdza to samo źródło, na którym Lightfoot bazuje, żeby wśród proroków wyróżnić pierwszeństwem Jeremiasza. A zatem, według jego sposobu argumentacji, do nazwania Pism Łukasz powinien posłużyć się nazwą księgi Rut, a nie Psalmów. Ponadto analogia jest bardzo słaba, bo w przytoczonym wersecie Psalmy reprezentują Pisma, ale jako element wyrażenia, które ma oznaczać to samo, co dzisiejsze „cała Biblia”. Natomiast nigdy nazwa Psalmy użyta do wskazania cytatu nie oznacza jakiejś innej księgi Pism. Za każdym razem (Łk 20,42, Dz 1,20, Dz 13,33), faktycznie chodzi o cytat z Psalmów.
Po drugie, dlaczego Łukasz nie użył tutaj imienia Jeremiasza zamiast określenia „u Proroków”, skoro ten z racji pierwszeństwa miał reprezentować Proroków w sensie zbioru ksiąg następujących po Prawie i takie określenie byłoby ponoć oczywiste? Bo bynajmniej Jeremiasz nie stał na początku tego zbioru. Nie budzi raczej wątpliwości, że wyrażenie użyte przez Łukasza ma oznaczać wszystkie księgi biblijne, ze wszystkich trzech działów: Prawa, Proroków, Pism. Tymczasem część zwana „Prorocy” według fragmentu Talmudu przytoczonego przez Lightfoota wygląda następująco:
- Porządek proroków:
- Księga Jozuego
- Księga Sędziów
- Księgi Samuela
- Księgi Królów
- Księga Jeremiasza
- Księga Ezechiela
- Księga Izajasza
- Dwunastu proroków mniejszych
Księga Jeremiasza nie tylko wcale nie stoi tutaj na czele ksiąg Proroków, ale nawet nie na czele proroków późniejszych, bo… w ogóle nie wyróżnia się tu takiego podzbioru ksiąg. Co więcej: nie mamy żadnej pewności, że w czasach Mateusza Księga Jeremiasza zajmowała takie miejsce w dziale Proroków. Talmud spisano całe pokolenia później, więc można zaledwie snuć przypuszczenia. Możliwe, że kolejność nie była jeszcze ściśle określona.
Ponadto pozostaje do rozważenia osobliwa, naciągana główna teza. Chociaż Scrivener pisze, że żadne z rozwiązań nie wydaje się tak proste, jak Lightfoota [3], jest to prostota sztuczności. Lightfoot powiada ni mniej ni więcej, że w czasach Mateusza było czymś oczywistym użycie „powiedziane przez Jeremiasza” w znaczeniu „przez jednego z proroków, których księgi następują po jego księdze”. Ale księgi biblijne traktowano jako odrębne utwory, mające swoich własnych autorów. Co prawda grupowano je, ale tylko dla wygody porządkowania materiału. Użycie imienia autora jednej księgi zamiast imienia autora innej jest czymś nielogicznym i niespotykanym nie tylko dzisiaj, ale i w czasach nowotestamentowych. Mateusz wielokrotnie cytuje proroków Starego Testamentu, więc mamy sporo okazji, żeby się przyjrzeć. Oto jak wskazuje na proroctwa pochodzące z Księgi Zachariasza:
- Mt 21,4-5 wjazd do Jerozolimy na osiołku, „słowo proroka” (Za 9,9)
- Mt 26,31 z uderzeniem pasterza rozproszą się owce, „jest napisane” (Za 13,7)
- Mt 26,54-56 zgraja z mieczami czyha na Jezusa, „pisma proroków” (być może aluzja do Za 13,7)
Co prawda nie wspomina jego imienia, ale też nigdy nie odwołuje się do jego księgi przez skorzystanie z imienia Jeremiasza. A tak Mateusz wskazuje cytaty z innych proroków:
- Mt 3,3 prostujcie ścieżki, „słowo proroka Izajasza, gdy mówi” (Iz 40,3-5)
- Mt 4,14 lud, który siedział w ciemności, „słowo proroka Izajasza” (Iz 8,23-9,1)
- Mt 8,17 nosił nasze choroby, „słowo proroka Izajasza” (Iz 53,4)
- Mt 12,17-21 Sługa, którego wybrałem, „słowo proroka Izajasza” (Iz 42,1-4)
- Mt 13,14-15 otwartymi oczami nie widzą, „przepowiednia Izajasza” (Iz 6,9-10)
- Mt 15,7 obłudnicy czczą tylko wargami, „powiedział prorok Izajasz” (Iz 29,13)
- Mt 1,22-23 dziewica urodzi syna, „słowo Pańskie powiedziane przez proroka” (Iz 7,14)
- Mt 2,23 nazwany będzie Nazarejczykiem, „słowo proroków” (Iz 11,1?)
- Mt 24,15 ohyda spustoszenia, „mówi prorok Daniel” (Dn 9,27)
- Mt 2,15 wezwałem syna z Egiptu, „słowo, które Pan powiedział przez proroka” (Oz 11,1)
- Mt 13,35 wypowiem rzeczy ukryte od założenia świata, „słowo proroka” (Psalm[!] 78,2)
- Mt 2, 5 władca narodzi się w Betlejem, „tak napisał prorok” (Mi 5,2)
- Mt 9,13; Mt 12,7 chcę raczej miłosierdzia niż ofiary, „gdybyście zrozumieli, co znaczy:” (Oz 6,6)
- Mt 11,10 posyłam posłańca przez Tobą, „napisano” (Ml 3,1)
- Mt 21,13 dom modlitwy zmieniony w jaskinię zbójców, „napisane jest:” (Iz 56,7 połączone z Jr 7,11)
Cytaty z Księgi Izajasza niemal zawsze poprzedza jego imieniem (a nie Jeremiasza). Podobnie przytacza wyrażenie z Księgi Daniela. Na księgi innych proroków powołuje się bez kłopotania się podawaniem imienia, zwykle ogólnikiem „słowo proroka”, a czasem jeszcze bardziej ogólnie powiada, że takie słowa „napisano”. Kiedy zaś wskazuje proroctwo używając imienia Jeremiasza,
17 Wtedy spełniły się słowa proroka Jeremiasza: 18 Krzyk usłyszano w Rama, płacz i jęk wielki. […]
Ewangelia wg Mateusza 2,17-18
wówczas faktycznie chodzi mu o tekst z Księgi Jeremiasza (Jr 31,15). Nie ma ani jednego przypadku, żeby Mateusz przytaczał księgę jakiegoś proroka i zamiast imienia faktycznego autora użył imienia Jeremiasza. Czyżby uparcie unikał ponoć jasnej i oczywistej metody, jaką podsuwa Lightfoot? Podobnie autorzy pozostałych Ewangelii, kiedy przytaczają słowa proroków, ani razu nie robią tego w ten sposób. Nigdzie w Nowym Testamencie nie ma przykładu podobnego użycia.
[1] John Lightfoot, Horae Hebraicae et Talmudicae in omnes Evangelistas, Lipsiae 1675, s.488-489.
[2] Christian D. Ginsburg, Introduction to the Massoretico-Critical Edition of the Hebrew Bible, New York 1966, s.6-7.
[3] Frederick Henry Scrivener, A supplement of the authorised English version of the New Testament, vol.I, London 1845, s.313.
