Kup Dolinę Mordu

Innym fragmentem tekstu Księgi Jeremiasza wskazywanym w związku z Mt 27,9-10 jest rozdział 19. Zajrzyjmy do niego i sprawdźmy, które z elementów proroctwa przytoczonego przez Mateusza, mogłyby pasować:

1 To powiedział Pan do mnie: «Idź i kup flakon gliniany, następnie zabierz z sobą kilku spośród starszych ludu i spośród starszych kapłanów. 2 Wyjdź ku dolinie Ben-Hinnom, która się znajduje przy wejściu Harsit, i obwieść tam słowa, jakie ci powiem. 3 I powiesz: Słuchajcie słowa Pańskiego, królowie judzcy i mieszkańcy Jerozolimy! To mówi Pan Zastępów, Bóg Izraela: Oto sprowadzę klęskę na to miejsce, tak że każdemu, kto to usłyszy, zaszumi w uszach. 4 Opuścili bowiem Mnie i zbezcześcili to miejsce, paląc kadzidła obcym bogom, których nie znali ani oni, ani ich przodkowie, ani królowie judzcy, i napełnili to miejsce krwią niewinnych. 5 Zbudowali nadto wyżyny Baalowi, by palić swoich synów w ogniu jako ofiary dla Baala, czego nie nakazałem ani nie poleciłem i co nie przyszło Mi nawet na myśl. 6 Dlatego przyjdą dni – wyrocznia Pana – że to miejsce nie będzie się już nazywało Tofet ani doliną Ben-Hinnom, lecz Doliną Mordu.

[… ]
10 Stłucz zaś flakon wobec mężów, którzy przyszli z tobą, 11 i powiedz im: To mówi Pan Zastępów: Tak samo zniszczę ten naród i to miasto, jak tłucze się naczynie garncarskie, którego nie można już naprawić. Będą także grzebać w Tofet, gdyż nie będzie innego miejsca na chowanie.

Ks. Jeremiasza 19,1-11

Pojawia się tutaj „flakon gliniany”, ale nie pole garncarza, ani kupno Pola Garncarza. Nawet to naczynie ani jego kupno nie są zapowiadane jako jedna z rzeczy, które się spełnią w przyszłości. Przeciwnie: są historią, czymś, co już zaszło, co Jeremiasz zrobił: kupił rekwizyt, którego użył przy wygłaszaniu zapowiedzi upadku. Wręcz niewiarygodne, że ktoś mógłby dopatrywać się związku tego fragmentu, rozbicia naczynia, dla dobitnego zobrazowania zapowiedzi, że Bóg zniszczy Jerozolimę i królestwo Judy, z rzekomo wypełnionym proroctwem brzmiącym wzięli trzydzieści srebrników […] i dali je za Pole Garncarza.

Owszem, nazwa „Dolina Mordu” zawiera element nasuwający nieco podobne myśli jak nazwa „Pole Krwi”, która występuje u Mateusza (kupili za nie Pole Garncarza [...] pole to aż po dziś dzień nosi nazwę Pole Krwi, Mt 27,7-8). Tym podobieństwem dla uzasadnienia związku między Jr 19 a Mt 27,9-10 posługuje się wiele źródeł. Ale te dwie nazwy znacząco się różnią. Prócz tego, Mateusz pisze, że nazwa „Pole Krwi” wzięła się stąd, że kupiono je za pieniądze, które były „zapłatą za krew” zdradzonego Jezusa, ale zgodnie z proroctwem Jeremiasza nazwa „Dolina Mordu” zostanie nadana z innego powodu: ponieważ była miejscem składania pogańskich ofiar z dzieci.

Drugą złudną zbieżnością jest występujące u Mateusza kupili za nie Pole Garncarza, na grzebanie cudzoziemców zestawione z Jr 19,6 (Tofet będzie się nazywać Doliną Mordu) oraz Jr 19,11 (Będą także grzebać [zmarłych] w Tofet). Mateusz stwierdza, że arcykapłani kupili pole z przeznaczeniem na grzebanie cudzoziemców – ludzi, którzy przybyli do Jerozolimy z odległych stron świata, na przykład z pielgrzymką, i tu zmarli, z dala od bliskich i ojczystej ziemi. Tacy przybysze nie mieli ani własnej ziemi w okolicy ani nikogo, kto by zadbał o zapewnienie im pochówku. Tymczasem Jeremiasz pisze, że nadejdą czasy, kiedy będzie się grzebać zmarłych nawet w Tofet, bo nie będzie innych miejsc, gdzie można by ich pochować. Nie chodzi więc o specjalne miejsce pochówku cudzoziemców, ale o miejsce, gdzie normalnie zmarłych nie chowano, ale wobec oblężenia będzie się ich grzebać także tam. Jeremiasz prowadzi starszych ludu i kapłanów do znajdującej się tuż za murami Jerozolimy doliny, gdzie znajdowała się „wyżyna Tofet” – poświęcone bogom wzniesienie z paleniskiem („Palenisko-Zgroza” z 2 Krl 23,10). To będzie właściwe miejsce na przypomnienie popełnionych win i przedstawienie wizji oblężenia miasta przez wrogie wojska, obrazu głodu tak wielkiego, że popchnie ludność do aktów kanibalizmu, obrazu wszechobecnej śmierci, ciał zmarłych, których nie ma już gdzie pochować, rytualnej nieczystości z powodu zwłok i grobów, która obejmie i wyżynę ofiarną, i całe miasto:

7 I uczynię bezsilną radę Judy i Jerozolimy na tym miejscu. Sprawię też, że padną od miecza przed swoimi wrogami, z ręki tych, co nastają na ich życie. Ciała ich wydam na pożarcie ptakom powietrznym i lądowym zwierzętom. […] 9 Sprawię, że będą jedli ciało swoich synów i córek; jeden będzie jadł ciało drugiego, z powodu oblężenia i ucisku, jakim otoczą ich nieprzyjaciele nastający na ich życie.

10 Stłucz zaś flakon wobec mężów, którzy przyszli z tobą, 11 i powiedz im: To mówi Pan Zastępów: Tak samo zniszczę ten naród i to miasto, jak tłucze się naczynie garncarskie, którego nie można już naprawić. Będą także grzebać w Tofet, gdyż nie będzie innego miejsca na chowanie. 12 Zrobię to temu miejscu – wyrocznia Pana – i mieszkańcom jego, czyniąc to miasto takim jak Tofet. 13 Domy Jerozolimy i domy królów judzkich staną się nieczyste, podobnie jak miejsce Tofet: wszystkie domy, na których dachach palono kadzidło wszystkim zastępom niebieskim i składano płynne ofiary obcym bóstwom».

Ks. Jeremiasza 19,7-13

To samo proroctwo znajdziemy w krótszej wersji we wcześniejszej partii Księgi Jeremiasza (Jr 7,30-34). Odnosi się do mającego nastąpić najazdu króla babilońskiego Nabuchodonozora i długotrwałego, dramatycznego oblężenia Jerozolimy, zakończonego upadkiem miasta. Co łączy tę przerażającą zapowiedź, która się spełniła za życia Jeremiasza, z mającym miejsce kilkaset lat później kupnem pewnego pola na pochówki dla cudzoziemców? Nic, prócz tego, że w obu pojawia się grzebanie zmarłych.

Wracając do analizowanego przez nas proroctwa przytoczonego przez Mateusza: w tym miejscu u Jeremiasza nie ma mowy o kupnie pola czy doliny. Na dodatek Mateusz twierdzi, że spełnione słowa Jeremiasza brzmiały dali je za Pole Garncarza, czyli że w proroctwie pole występuje pod nazwą, jaką nosiło zanim kupili je arcykapłani. Co oznacza, że Jr 19 i zapowiedź używania nazwy „Dolina Mordu” nie są poszukiwanym źródłem.

Podsumujmy dotychczasowe ustalenia:

3. „I dali je za Pole Garncarza” (brak u Jeremiasza)
4. „jak mi Pan rozkazał” (brak u Mateusza)

Do trzeciego elementu proroctwa, o kupnie pola, jeszcze powrócimy, tymczasem zajmijmy się pozostałymi.